ΕΙΣΑΓΩΓΗ
φωτο :
Το ανωτέρω σχήμα μπορεί να εκληφθεί είτε σαν ένα κηροπήγιο ,είτε σαν δύο αντικρυστά πρόσωπα.
Οι οπτικές ψευδαισθήσεις έχουν τις ρίζες τους στην Αρχαία Ελλάδα με πρώτο τον Επίχαρμο (5ος π.χ. ) να αναφέρεται στην εξήγηση τους. Ο Αριστοτέλης (350 π.χ.) ανέφερε ότι είναι οι αισθήσεις μας που δημιουργούσαν τις ψευδαισθήσεις. Οι αρχαίοι Ελληνικοί ναοί έδιναν κλίση στις κολώνες για να δημιουργηθεί η αίσθηση της 3ης διάστασης. Αντίστοιχα οι στέγες αν και έγερναν, έδιναν την εντύπωση του οριζόντιου γιατί με τους πλαινούς τοίχους ήσαν κάθετες . Η μελέτη των οπτικών ψευδαισθήσεων στην νεότερη Ευρώπη ξεκίνησε πριν ακόμη και από την γέννηση της ψυχολογίας σαν επιστημονική οντότητα. Ο Oppel (1855) παρουσίασε με την πρώτη ψευδαίσθηση Oppel-Kundt και ο Helmholtz (1856) 1 αναφέρεται στις γεωμετρικές ψευδαισθήσεις (φωτο 1). Με την έλευση του 20ου αιώνα, το ενδιαφέρον μειώνεται και μόνον οι αναφορά του Tichener (1901) .Η γέννηση της ψυχολογίας δίνει νέα ώθηση και νέα βιβλία ασχολούνται με πιο επιστημονικό τρόπο με το θέμα (Luckiesh (1922), Tolanski (1964), Zusne (1968)). Ο Boring (1942) τις κατηγοριοποίησε: 1) σε αυτές που βασικό χαρακτηριστικό είναι το μήκος και το μέγεθος και 2) σε αυτές που χαρακτηριστικό τους είναι η κίνηση και η κατεύθυνση. Οι ψευδαισθήσεις ψυχιατρικά οφείλονται σε δυσλειτουργία και αδυναμία του οπτικού εγκεφάλου να επεξεργασθεί τα δεδομένα. Γενικά ο ανθρώπινος εγκέφαλος μπορεί κάτω από κάποιες προϋποθέσεις να ξεγελασθεί. Η διάταξη των αντικειμένων, των χρωμάτων και η τρισδιάστατη θέση τους μπορεί να δώσει λανθασμένες οπτικές πληροφορίες στον εγκέφαλο μας. Όλα αυτά σχετίζονται με την διαδικασία λειτουργίας της οπτικής εικόνας .Ο Yarbus (1967) 2 ανέφερε ότι οι ψευδαισθήσεις λόγω της σύνθεσης τους επηρεάζουν την κίνηση των οφθαλμών με αποτέλεσμα την λανθασμένη οπτική αντίληψη. Ο Pollack αναφέρει ότι η ψευδής αντίληψη σχετίζεται αντιστρόφως ανάλογα με την ηλικία. Οι McLaughlin , DeSisto και Kelly (1969) υποστηρίζουν ότι οι κινήσεις του οφθαλμού επηρεάζονται παρά προκαλούν την ψευδαίσθηση. Η δυνατότητα αυτή έχει κατά καιρούς χρησιμοποιηθεί σε διάφορες ανθρώπινες δραστηριότητες όπως η ψυχολογία όπως η μαγεία , η ζωγραφική και η Αστροφυσική (Huble,Zolner).
Χαρακτηριστική είναι η χρήση της στην αισθητική δηλαδή την επιστήμη που ασχολείται με την καλαισθησία και την τέχνη 3. Ο Leonardo Davinci όρισε τις 10 λειτουργίες του ανθρώπινου οφθαλμού οι οποίες αντιλαμβάνονται την αισθητική .
Η Οδοντιατρική επιδιώκοντας την βελτιστοποίηση της αισθητικής συχνά χρησιμοποιεί την ψευδαίσθηση 4. για μεγιστοποίηση της αισθητικής 5. Έτσι προσθετικές αποκαταστάσεις, εμφυτεύματα και οδοντική χειρουργική προσπαθούν με κάθε τρόπο να δώσουν την ψευδαίσθηση του φυσικού, του αληθινού. Το χρώμα ενός δοντιού είναι ένας συνδυασμός χρώματος και φωτός που συχνά προσπαθεί να ξεγελάσει το μάτι 6.
Στην εργασία Katsarou T et al 7 γίνεται αξιολόγηση της ψευδαίσθησης σε κλείσιμο διαστήματος. Οι Crutchfield P. Et al (2016) 8,συνέκριναν την ενδοδοστοματική αξιολόγηση σφαιρών ,καταλήγοντας ότι μεγαλύτερες σφαίρες δημιουργούσαν τάση για ψευδή αντίληψη ακόμη μεγαλύτερης διάστασης. Οι Petre, Ana & Iliescu, Alexandru 9 αναφέρονται στην ψευδή αντίληψη των εύρους και του πλάτους των άνω προσθίων δοντιών ,ανάλογα με τις στροφές αυτών αλλά και του σχήματος της παρειακής επιφάνειας.
Στην οδοντιατρική όπως είναι προφανές οι περισσότερο σημαντικές ψευδαισθήσεις είναι αυτές που αναφέρονται στο χαμόγελο, στο μέγεθος και στο χρώμα των δοντιών .Θα παρουσιασθεί η επιστημονική βάση των πιο συχνών οπτικών ψευδαισθήσεων που χρησιμοποιούνται στην οδοντιατρική . Η ταυτοποίηση αυτή θα μας δείξει μέσα από την σύγχρονη έρευνα στην ψυχολογία και την ψυχιατρική (10) τον μηχανισμό δράσης των οδοντιατρικών συνήθων ψευδαισθήσεων, δίνοντας την δυνατότητα χρήσης τους καθώς και έρευνας και επέκτασης αυτών βάσει των υπαρχόντων δεδομένων .
Οι ψευδαισθήσεις στην Οδοντιατρική
Ψευδαισθήσεις σχετικές με το χαμόγελο
Έτσι σε φραγμό που τα δόντια είναι συνωστισμένα και τα δόντια δεν είναι αρμονικά τοποθετημένα το ένα δίπλα στο άλλο ή σε ελλείψεις δοντιών ,το χαμόγελο δεν δίνει την οπτική εντύπωση της ενοποιημένης εικόνας και καθίσταται μη αισθητικό .Αντίθετα αν τα δόντια είναι σε αρμονική διάταξη το ένα δίπλα στο άλλο, το χαμόγελο δείχνει μια καλαίσθητη ενότητα ακόμη και αν υπάρχουν ασυμμετρίες στο σχήμα ή στο μέγεθος των δοντιών (δυσαρμονία κατά Bolton η Χρυσού κανόνα ) . Με την ίδια ψευδαίσθηση είναι δυνατόν να μην γίνει αντιληπτή η ασυμμετρία της μέσης γραμμής αν τα δόντια είναι σε επαφή ,χωρίς κενά και χρωματικές η άλλες έντονες διαφορές μεταξύ τους . Άλλη περίπτωση της διαφοράς της αντίληψης του πραγματικού μεγέθους παρατηρείται, συγκρίνοντας την φαινόμενη διάσταση σε δόντια που ο αυχένας τους χρωματικά δένει με τα ούλα σε σχέση με δόντια που διαφέρουν λόγω κακών ορίων προσθετικών εργασιών ή τερηδονικής βλάβης .
Εξήγηση
Η ψυχολογία Gestalt (μορφολογική ψυχολογία)αναφέρεται στον νόμο της ολοκλήρωμένης αντίληψης. Σύμφωνα με αυτόν αντικείμενα που είναι τοποθετημένα το ένα σε επαφή με το άλλο γίνονται αντιληπτά σαν μια ενότητα . Έτσι δεν εστιάζουμε στα περιγράμματα τους ,το μέγεθος και τα κενά , υπακούοντας στην τάση του εγκεφάλου να βλέπει ενότητες. Χαρακτηριστική ψευδαίσθηση αυτού του νόμου είναι η ψευδαίσθηση του τριγώνου Kanizsa .
Ψευδαισθήσεις σχετικές με το μέγεθος των δοντιών
Στην οδοντιατρική φαίνεται ότι η γωνία του παρειακού προφίλ ανάδυσης του δοντιού ,επηρεάζει το φαινόμενο εύρος του.
Εξήγηση
Η ψευδαίσθηση της γωνίας , βασίζεται στην επίδραση της μεγαλύτερης η μικρότερης εξωτερικής γωνίας αντίληψη του εγκεφάλου περί του μεγέθους της (μπλέ) εσωτερικής γωνίας .
Ψευδαισθήσεις σχετικές με το χρώμα
H παρουσία διαφορετικού φόντου δημιουργεί ψευδαίσθηση στο χρώμα των δοντιών . Έτσι σε ύπαρξη σκούρων ούλων τα δόντια φαίνονται πιο λευκά σε σχέση με τα ίδια δόντια σε ανοικτόχρωμα ούλα.
Γενικά σε πιό σκούρο φόντο (ούλα,χείλη,δέρμα ) τα δόντια μας δίνουν την εντύπωση ότι προβάλλουν εμφατικότερα,δείχνουν πιο φωτεινά..Έτσι σε πιο έντονα βαμμένα χείλη ,ή σε μαυρισμένο πρόσωπο τα δόντια και συνεπώς το χαμόγελο δείχνει λευκότερο.
.Εξήγηση
Η ψευδαίσθηση Chubb είναι μια οπτική ψευδαίσθηση που σχετίζεται με τη σχετική αντίθεσή ενός αντικειμένου με το πεδίο στο οποίο εμφανίζεται. 11 . Έτσι η φαινομενική φωτεινότητα ενός αντικειμένου ποικίλλει καθώς το φόντο ποικίλλει .
Φωτο : Παράδειγμα αντίληψης: To γκρι εσωτερικό παραλληλόγραμμο εμφανίζεται ανοικτότερο όταν το φόντο είναι πιό σκούρο ή σκοτεινότερο όταν το φόντο είναι ανοικτότερο. 
Η ψευδαίσθηση της αντίθεσης παρατηρήθηκε πρώτα από τον φιλόσοφο John Locke (17ος αιώνας), που παρατήρησε ότι το χλιαρό νερό μπορεί να αισθανθεί καυτό ή κρύο ανάλογα με το αν το χέρι που το αγγίζει ήταν προηγουμένως σε ζεστό ή κρύο νερό. Αυτή βέβαια η ψευδαίσθηση στην Οδοντιατρική μπορεί να βρει και άλλες εφαρμογές .΄Ετσι κατά την αναισθησία μια προηγηθείσα μικρή πρόκληση πόνου θα μειώσει την τελική αίσθηση του τσιμπήματος της βελόνας .
Η ταυτόχρονη οπτική αντίθεση, προσδιορίστηκε αργότερα από τον Michel Eugène Chevreul (1786 – 1889).Αναφέρεται στον τρόπο με τον οποίο τα χρώματα δύο διαφορετικών αντικειμένων επηρεάζουν το ένα το άλλο. Το εφέ είναι πιο αισθητό όταν μοιράζεται μεταξύ αντικειμένων συμπληρωματικού χρώματος .
Υπήρξε κάποια διαφωνία σχετικά με το βαθμό στον οποίο η ταυτόχρονη αντίθεση βασίζεται σε μια φυσιολογική διαδικασία που προκαλείται από τις συνδέσεις των νευρώνων στον οπτικό φλοιό ή εάν είναι ψυχολογική επίδραση. Λόγω της μεγάλης επίδρασης στην χρωματική αντίληψη ,ο οδοντίατρος κατά την χρωματοληψία θα πρέπει να έχει πάντα το ίδιο φόντο.
Το μέγεθος
Στην Οδοντιατρική η αποκλίνουσα η συγκλίνουσα μορφή των ομόρων ακρολοφιών και κοπτικής δίνουν την ψευδαίσθηση μεγαλύτερου η μιρότερου μεγέθους στα δόντια,στοιχείο ιδιαίτερα χρήσιμο για την διαχείριση και τροποποίηση του χαμόγελου12. Έτσι για κλείσιμο διαστήματος προκειμένου να μην φαίνεται η αύξηση του εύρους των δοντιών η βέλτιστη λύση είναι η Β 7 (φωτο ) .
Εξήγηση
Στην ψευδαίσθηση Delboeuf (1892) η σύγκριση δύο όμοιων κύκλων επηρεαζόμενη από τον φόντο του ενός δίνει λανθασμένη εντύπωση υπέρ του κύκλου με τον περιβάλλοντα κύκλο μεγαλύτερης διαμέτρου.
Ψευδαισθήσεις σχετικές με τις ακτινογραφίες14
Πρέπει εδώ να αναφερθεί ότι ορισμένες φορές παρατηρείται στις συμβατικές
απεικονιστικές τεχνικές μια σχισμοειδής, συνεχής και περιμετρική
ακτινοσκιερή ζώνη, η οποία περιβάλλει το εμφύτευμα, χωρίς να διαπιστώνεται
ενδοστική βλάβη, ενώ κλινικά δεν παρατηρούνται σημεία παθολογίας (φωτο26).
Πρόκειται για ένα οπτικό φαινόμενο, που οφείλεται στην
«ενίσχυση» της αντίθεσης που πραγματοποιεί ο ανθρώπινος οφθαλμός όταν
παρατηρεί στοιχεία με διαφορετική απόχρωση του γκρι, τα οποία όμως
εφάπτονται μεταξύ τους. Για την ακρίβεια, η σκούρα περιοχή εκτιμάται ως
περισσότερο σκούρα και η ανοιχτόχρωμη περιοχή ακόμη πιο ανοιχτόχρωμη.
Φωτο : Κατά μήκος του ορίου μεταξύ γειτονικών αποχρώσεων του γκρι στην ψευδαίσθηση των ζωνών Mach, στα όρια η σκοτεινότερη περιοχή φαίνεται ψευδώς ακόμη πιο σκοτεινή και η ανοικτότερη περιοχή ψευδώς φαίνεται ακόμη πιο ελαφριά
Αυτό το οπτικό φαινόμενο είναι σημαντικό να θυμάστε κατά την αξιολόγηση των οδοντικών ακτινογραφιών για ενδείξεις τερηδόνας, στην οποία οι εικόνες των δοντιών και των οστών σε κλίμακα του γκρι αναλύονται για μη φυσιολογικές διακυμάνσεις της πυκνότητας. Μια ψευδώς θετική ακτινολογική διάγνωση τερηδόνας μπορεί να προκύψει εύκολα εάν ο ιατρός δεν λάβει υπόψη την πιθανότητα αυτής της ψευδαίσθησης. Οι ζώνες Mach εκδηλώνονται δίπλα σε μεταλλικές αποκαταστάσεις ή συσκευές και το όριο μεταξύ αδαμαντίνης και οδοντίνης . Οι ζώνες Mach μπορεί επίσης να οδηγήσουν σε εσφαλμένη διάγνωση καταγμάτων οριζόντιας ρίζας λόγω των διαφορετικών ακτινογραφικών εντάσεων των δοντιών και των οστών.
Εξήγηση
Το φαινόμενο ονομάζεται Mach bands effect και πήρε το όνομά του από το
Γερμανό φυσικό Ernst Mach (1838-1916) που το περιέγραψε πρώτος
. Υπερβάλλει την αντίθεση μεταξύ των άκρων των ελαφρώς διαφορετικών αποχρώσεων του γκρι, μόλις έρθουν σε επαφή μεταξύ τους, ενεργοποιώντας την ανίχνευση άκρων στο ανθρώπινο οπτικό σύστημα .
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ.
Στην Οδοντιατρική που η οπτική και κλινική αξιολόγηση είναι ο κανόνας, η γνώση των οπτικών ψευδαισθήσεων, της χρήσης τους για την βελτίωση της αισθητικής αλλά επίσης των περιορισμών τους και των εγγενών κινδύνων που μπορούν να μας οδηγήσουν είναι σημαντικός και απαραίτητος. Επιπλέον μια και ζούμε σε μια εποχή που τα πάντα είναι Επιστήμη (science everything) η γνώση των μηχανισμών και η μελέτη της επίδρασης αυτών στον ανθρώπινο εγκέφαλο είναι αναγκαίες και χρήσιμες .